Kutalmış Gürbüz
Bir periyot Vaşington Büyükelçiliği Ticaret Başmüşavirliği Diplomatik misyonlarında çalışan ve İktisat Bakanlığından emekli olan iktisatçı Fikret Artan, artırımları, Mehmet Şimşek’in açıklamalarını ve ayrıyeten Merkez Bankası’nın yeni başkanı Hafize Gaye Erkan’ı Odatv’ye kıymetlendirdi.
İşte o röportaj:
Sayın Artan, öncelikle geçen hafta 3 Haziran’da yeni Kabine açıklandıktan sonra gerçekleştirdiğimiz röportajda lisana getirdiğiniz konularla, son 1 hafta içinde Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’in yaptığı açıklamaların kontağını özetleyebilir misiniz?
Hatırlarsak röportajda iktisat siyasetlerine olan itimadın oluşturulmasının gerekliliği, uyum ve iktisat idaresinde kurumsallaşmanın değerine dikkat çekmiş ve yapısal problemlerin kesinlikle çözülmesi gereğinin altını çizmiştik. Ayrıyeten yerli ve yabancı sermayenin inanç duymasını sağlayacak türel ve kurumsal düzenlemelere dikkat çekmiştik.
Sayın Şimşek de yaptığı açıklamalarda şeffaflık, tutarlılık, öngörülebilirlik, “uluslararası yollara uygunluk”, kurallara dayalı bir ekonomik yapı ile verginin tabana yayılması başta olmak üzere yapısal önlemlerin alınmasının gerektiğine ait sözleri ile dediklerimizi teyid etmiş oldu.
Sayın Şimşek ilave olarak iktisat siyasetlerinde “Rasyonel tabana dönmekten diğer deva kalmamıştır” diyerek irrasyonel ve popülist tercihler içeren seçim iktisadı uygulamalarını da bir manada itiraf etmiş oldu.
Aslında, rasyonel yere dönmenin zamanlaması konusunda rastgele bir tarih verilmemesi, telaffuz yanlışsız olsa bile inandırıcılığı ortadan kaldırmaktadır.
Şöyle ki TBMM Haziran sonunda muhtemelen yaz tatiline girecek ve Ekim ayı başına kadar da devam edecek. Yani Haziran ayı dahil önümüzdeki 4 ay boyunca bütüncül bir İstikrar Programı uygulanmasını kimse beklemesin. Daha sonra Ekim-Kasım-Aralık ayları Bütçe ve 2024 Yıllık Ekonomik Programının hazırlandığı periyot olacaktır.
Ocak 2024 tarihinden sonra Mart ayında yapılacak Mahalli Seçimler doğal olarak gündemin birinci unsuru olacak ve Kemer Sıkma Siyaseti yahut Hazine ve Maliye Bakanının tabiriyle Ortodoks Siyasetlerin, yani Sıkı Para ve Maliye Siyasetlerinin uygulanması mümkün olmayacak. Bir diğer biçimde söz edersem, önümüzdeki 10 ayda iktisadımızı rasyonel yere oturtmak mümkün olamayacak ki geçen haftaki söyleşimizde bunu net olarak söz etmiştim.
Eğer dört başı mamur bir İstikrar Paketi uygulanacaksa Nisan 2024’den sonra olacaktır ki dar ve sabit gelirli olarak tanımlanan Taban Fiyatlı, Kamu Çalışanları ve Emeklilerin son 2 yıldaki fiyat artışlarını unutmaları gerekecek ve en az 3 yıllık daha da güçlü bir periyot bütün vatandaşlarımızın sabır sonlarını zorlayacaktır.
DÖVİZ PİYASALARI NEDEN DALGALANDI
Geçen haftaki döviz kurlarındaki hareketliliği nasıl değerlendiriyorsunuz?
Biraz evvel kısaca açıkladığım Sn. Bakanın tabirleri demek ki kamuoyuna gereğince itimat vermemiş ki Döviz Piyasalarında bir dalgalanma yaşanmasına sebep olmuştur.
Kaldı ki uzun müddettir baskıyla 20 TL’nin altında tutulan Dolar Kurunun seçimlerden çabucak sonra üst hakikat hareketleneceği tarafında vatandaşlarımızın büyük çoğunluğunun beklentisi kelam konusuydu.
İlave olarak, iç dış enflasyon göz önüne alındığında Dolar Kurunun 28-30 TL, Paritenin 1,1 olarak devamı halinde Euro Kurunun ise 31-33 bandında olması potansiyeli her vakit ihtimal dahilinde olmakla, birlikte bunun yıl sonuna gerçek yahut mahalli seçimlerden çabucak sonra 2024 Nisan ayına sarkabileceğini varsayım ediyorum.
Tahminim odur ki Dolar Kurunu 25 Liranın altında tutmak için kısa devirde yeni Swaplar devreye alınacak ve döviz arzının acil arttırılması için Sn. Mehmet Şimşek Londra ve New York “Road Show” seferlerine çıkacak üzere görünüyor.
Bildiğim kadarıyla sizin Planlama Uzmanlığınız KİT Finansmanı üzerine. Bir KİT olan Çaykur’un yaptığı yüksek oranlı fiyat artışı ve devamı konusunda neler söyleyebilirsiniz? Kamu kesitinde Fiyat artışlarının belirlenmesi nasıl olmaktadır?
Bildiğimiz üzere TÜİK 5 Haziran’da Mayıs ayı enflasyonunu insanlarımızın büyük çoğunluğunun inanmadığı sayı olarak aylık Binde 4 olarak açıkladı. Buna nazaran 5 Aylık Enflasyon %15, 12 Aylık Enflasyon ise %39,59 olarak açıklandı.
Çaykur’un ortalama %43 seviyesinde yapmış olduğu artırım, ne 5 aylık enflasyona, ne de yıllık enflasyona uymaktadır. Yapılan artırım sahiden hayli vicdansız ve hesapsız yapıldığı ortaya çıkmaktadır.
Röportajın ana konusu da olduğu için müsaadenizle burayı biraz daha geniş olarak açıklamaya çalışayım ki bilhassa kamu işletmelerinin fiyat artışlarının nasıl yapıldığını Odatv okuyucuları net olarak bilsinler.
Ülkemizde Kamu İktisadi Teşebbüslerin (KİT) fiyat artışlarına karar veren kamu kuruluşları Sermaye Sahibi Olarak Hazine ve KİT’lerin Finansman Programlarına istikamet veren ve genel ekonomik uyumdan sorumlu olan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) idi.
Planlama Uzmanı olarak vazife yaptığım devirde yıllarca KİT”lerin Fiyat artışlarını hesaplamaktan sorumlu ünitede çalıştım. Rastgele bir KİT’in Fiyat artışı yapması elbette öncelikle maliyetlerinde meydana gelen artışlar paralelinde tespit edilirdi.
Ancak, ek olarak KİT’lerin yatırımları için finansman muhtaçlığı olması durumunda ya bütçeden Sermaye Ödeneği olarak karşılanır, ya destekleme vazifesi verilmişse Hazine’den Vazife Ziyanı (Sübvansiyon) olarak desteklenir yahut ek fiyat artışı yoluyla kaynak temin edilirdi.
Yani bir manada kamu yatırımlarını arttırma, büyümeye katkı ve kamuya kaynak sağlama bahislerinde fiyat artışları neredeyse bir vergi niteliğinde kullanılır ve biz Planlama ve Hazine Uzmanları buna “Zam” yerine teknik olarak “Fiyat Ayarlaması” tabirini kullanırdık.
Tabi ki biz fiyat artışı hesaplarını yaparken ve ilgili Ekonomi Bakanı vasıtasıyla Hükümete sunarken, işini düzgün yapan teknisyen namusu ile gerekli hesaplamaları en hassas bir biçimde yapar, lakin vicdanımızın el vermeyeceği gereğinden yüksek bir fiyat artışını asla önermezdik.
Şöyle ki rastgele bir KİT’in teknik olarak hesaplanmış fiyat artış muhtaçlığı %20 iken, halktan kopuk ve empati yapamayan bir yönetici %40 yapın dediğinde itiraz eder ve uzmanlık otoritemizi kullanmak yanında, toplumumuzu da düşünür ve finansal olarak ne kadar gerekirse o kadar yapılması istikametinde ısrar eder ve kabul ettirirdik.
Meslek hayatımızda bu prensiplerin çok büyük ehemmiyeti olduğu için kimi yöneticilerle teknik tartışma yaşamaktan kaçınamazdık. Hatta Yüksek Planlama Şurasında Başbakanlardan farklı düşünen Uzmanların görüşlerinin dinlendiği gazetelere haber konusu olmuştur.
Konumuza devam edersek, KİT’lerin Ulusal Gelire katkıları %10 civarında olduğu 2010’dan evvelki periyotlarda, Bütçeden sonra ki en kıymetli makro ekonomik büyüklük olması sebebiyle genel iktisada tesirleri de yüksek olmakta ve bu sebeple de iktisada ait alınan önlemlerde ve bilhassa istikrar programlarında fiyat artışları yoluyla toplam talebi daraltıcı tarafları kelam konusu olmaktaydı.
Özelleştirme uygulamaları sonucunda KİT’lerin son 13 yılda GSYİH içindeki hisseleri %3 civarına inmiş olsa da Çaykur, Et ve Süt Kurumu, Taşkömürü Kurumu, TCDD vb. kurumlar sebebiyle besinden ulaştırmaya birçok dalda tesirleri hala hissedilir olmaktadır. Bu sebeple enflasyonla çaba edilmesi nitekim hedefleniyorsa buna evvel Kamunun yüksek fiyat artışlarından kaçınması istikametinde önlemlerin ciddiyetle ve çok sıkı olarak alınması zorunluluktur.
ÇAY ARTIRIMLARININ ETKİSİ
Özelleştirmenin ve Kamu Kısmındaki idare anlayışının son yıllardaki denetimsiz iktisada tesirleri var mıdır?
Özelleştirme konusunda çalışmaları bulunan bir Uzman olarak da diyebilirim ki; Aslında dilek edilen uygulama KİT’lerin kamuya yük olmalarının önüne geçilerek, faal ve verimli çalışmalarının sağlanması yanında, özelleştirme sonrası piyasaların başıboş kalmasının önlenerek, Regülasyon-Düzenleme Kuruluşları ile tüketici haklarının korunmasıydı, ancak maalesef bu mevzuda başarılı olunamamıştır.
Ocak 2023 başında Et ve Süt Kurumunun fırsatçı davranarak seçimden evvel yaptığı %30 oranındaki artırımın tesiriyle kırmızı et fiyatları yüksek oranlı artmış, lakin birkaç ay sonra bunu yapan kurum üst idaresi tümüyle değiştirilmiştir.
Çaykur’un seçimlerden çabucak sonra çabucak eser fiyatlarını %43 arttırması vatandaşlarımızı huzursuz etmiştir. İnhisar eserlerine yapılan artışları sineye çeken vatandaşlarımız için klasik olarak en çok tüketilen bir esere yapılan artırımlar sabır açısından bardağı taşıran bir damla olmuştur.
Çay fiyatlarına yapılan bu artırımlar, Amerikalıların İngiliz hakimiyetinden kurtuluşunun başlangıcını sembolize eden “Boston Tea Party” yi aklıma getirdi. Bu Çay Partisinde vergilerden bunalan halkın yüksek vergili çayı ve İngiltere’yi protesto etmek için, Boston Limanına giren İngiliz Gemilerine girerek tonlarca çayı denize dökmeleri bağımsızlık gayretinin de başlangıcı olmuştur.
Bugün ise hem İngiliz hem de ABD vatandaşı olan Mehmet Şimşek’e bu tarihi olayları hatırlatmak ve Çay’a adeta yüksek bir vergi üzere bindirilen fiyat artışlarına vatandaşlarımızın yansısının yüksek olduğunu bildirmek isterim.
Aslında yapılan artırımdan Mehmet Şimşek’in haberdar olmadığını da düşünüyorum ki bu durum aktif idare açısından bir eksikliktir. Düşük bir ihtimalle, şayet haberi vardı da buna mani olamadıysa yahut daha rasyonel bir hareket şeklini belirleyemediyse bu daha da vahimdir.
Çünkü, Enflasyonla Gayretin öncelik olarak ilan edildiği bir periyotta fiyat artışlarını kamu idaresindeki KİT’ler fahiş artışlarla tetiklerse, özel kesimin fiyat artışlarına söyleyecek bir şey kalmaz ve bu durum kesin bir hüsranı getirir.
Çay artırımının bir başlangıç olduğunu, bundan sonra Minimum Fiyat, Memur ve Emekli maaş artışları şimdi gerçekleşmeden, 6 ay evvel olduğu üzere her şeye artırım yapılacağı kanaati toplumda yaygın bir kanı olarak yerleşirse ruhsal olarak ta başarısızlık kelam konusu olacaktır.
İnsanlarımız da bu türlü giderse ekmeğin yıl sonuna yanlışsız 10 liraya çıkacağı kaygısı epey yaygındır ki, Halkın Ekmeği ile Oynanması hiç istek etmesek de orta vadede toplumsal patlamalara yol açacaktır. Zira bu tıp artırımların artarak ve yaygınlaşarak devam etmesi, uygulanacağı söz edilen yapısal önlemlerin de yer alacağı istikrar programına inancı azaltacak, bilhassa beklentilerin olumsuz olması enflasyonun düşürülmesini ve ekonomik sıkıntıların üstesinden gelinmesini zorlaştıracaktır.
YAPISAL ÖNLEM NEDİR
Yapısal Önlemler yahut Problemler denilirken kastedilen nedir?
Evet haklısınız, iktisat alanında bilhassa görsel ve yazılı medyada görüşlerini açıklayanlar bu terimi çok kullansalar da tam olarak neler olduğunu açıklayamamaktadırlar.
Yapısal meselelerin başında Verginin tabana yayılmaması ve dolaylı vergilerin yüklü olması sebebiyle vergi sisteminin adaletsiz bir yapıya sahip olması gelmektedir. Bu durum sağlam ve istikrarlı kamu kaynaklarının elde edilememesine ve kamu yatırım ve hizmetlerinin yetersiz olmasına da yol açmaktadır. Bu duruma öteki yapısal sorun olan Kayıt dışı ekonomiyi de ekleyebiliriz. Bir öbür yapısal sorun büyümenin ve ihracatın ithalata bağımlı hale gelmesidir ki bu durum işsizliğin de ana kaynaklarından biridir. Öteki bir yapısal sorun yurtiçi tasarrufların yetersizliği ve dış kaynağa gereksinim duyulmasıdır.
Aslında yapısal sıkıntılar ve tahlilleri hakkında Odatv için 2022 yılının son günü kaleme aldığım “Türkiye nasıl kurtulur” yazısına bakılırsa, hem tekrardan ve mevzuyu uzatmaktan kurtulmuş oluruz, hem de yapısal önlemler hakkında epeyce net ve detaylı bilgiye ulaşılmış olur.
YERLİ VE ULUSAL ATAMA ŞART
Son olarak Merkez Bankasında gerçekleşen atama ile ilgili görüşlerinizi paylaşabilir misiniz?
Merkez Bankasının başına birinci kere bir bayanın getirilmesi olumlu olmakla birlikte, Hafize hanımın Gayesinin, irtibatlarının ve gerçek deneyimlerinin ne olduğunu bilmeden Devlet Erkan’ı ortasına katılmasını toplumla birlikte vakit içinde anlayacağız.
Sayın Cumhurbaşkanı’nın “Bunlar Halk Bankasını dolandırmaya kalkıyor” sözleri ile Koç Üniversitesinden Prof. Selva Demiralp’in BBC Türkçe’de kamuoyu ile paylaştığı ve ABD’deki First National Bank’ın kuşkulu batışına ait tezlerinin örtüşmesi akla “Hacı Hacıyı Mekke’de, Derviş Dervişi Tekkede Bulur” kelamını ister istemez getirir.
Aslında bu birlikteliğe Hollywood imali Superman ve Supergirl’ün yeni versiyonunun devreye girmesine bakarak fazla şaşırmamak gerekir lakin, Yerli ve Ulusal telaffuzlarının son yıllarda havada uçuşmasına baktığımızda, memleketin öz evlatlarına acil muhtaçlığı olduğunu söylemek abes olmayacaktır.
Sayın ARTAN verdiğiniz bilgiler için teşekkür ediyoruz.
Kutalmış bey, Odatv okuyucularına ve kamuoyuna ulaşma imkanı sunduğunuz için asıl ben teşekkür ediyor, muvaffakiyetler diliyor, insanlarımızın geçim sorunlarının bir an evvel rasyonel ve gerçek ulusal tahlillere kavuşturulmasını temenni ediyorum.
FİKRET ARTAN KİMDİR
İ.Ü. İktisat Fak. mezunu olup, ABD Kolorado Üniv. İktisat Enstitüsünde Kalkınma İktisadı Sertifikası, ABD Kaliforniya Üniv. Milletlerarası Tic. ve Finansman Yüksek Lisans eğitimi aldı. 1986-2000 yıllarında DPT-Yıllık Ekonomik Programlar kısmında Planlama Uzmanı, 1997-1998 yıllarında Başbakanlık İktisat Müşaviri, 2000-2001döneminde Dış Tic. Müsteşar Yardımcılığı ve 2001-2004 yıllarında T.C. Vaşington Büyükelçiliği Ticaret Başmüşavirliği Diplomatik vazifelerinde bulunmuş, 2018 yılından beri Ekonomi Bakanlığı Müşavirliğinden Emekli Bürokrattır.
KİT’ler, Özelleştirme, Makro Ekonomik İstikrarlar, Ekonomik Krizler ve Dış Ticaret alanında çalışmaları bulunmaktadır.